Jihadisme en radicale islam
De terroristische dreiging van het jihadisme en andere vormen van de radicale islam is onverminderd hoog. Het aantal aanslagen en arrestaties in Europa is in 2024 toegenomen ten opzichte van de jaren ervoor. De Gaza-oorlog heeft nog steeds een mobiliserende werking en verklaart de toename deels. Veel daders handelen alleen en zijn geïnspireerd door jihadistische propaganda. Anderen worden gestimuleerd en geadviseerd door leden van Islamitische Staat (ISIS) met wie ze online contact hebben. Er zijn ook netwerken van ISIS-leden in Europa actief die zich bezighouden met plannen van aanslagen. Steeds meer regionale afdelingen (vaak 'provincies' genoemd) van ISIS zijn betrokken bij het organiseren of stimuleren van aanslagen in Europa. Dit onderwerp wordt verder uitgediept in het themahoofdstuk van dit DTN.
Meer jihadistische en radicaal-islamitische aanslagen en arrestaties in Europa
In meerdere Europese landen zijn in 2024 aanslagen gepleegd door en arrestaties verricht van personen die gedreven werden door jihadistische of andere radicaal-islamitische denkbeelden. Het aantal jihadistische aanslagen en met name het aantal verstoorde plots is sinds oktober 2023 zo sterk gegroeid, dat er mogelijk sprake is van een nieuwe golf van jihadistische aanslagen, na die van 2014 en volgende jaren. Het aantal geslaagde aanslagen blijft wel nog sterk achter vergeleken met die periode.
Ook in Nederland vond mogelijk een terroristische aanslag plaats. Op 19 september werd in Rotterdam een persoon met messen gedood en een ander verwond. De politie hield een 22-jarige man aan die wordt verdacht van moord en poging tot moord met terroristisch oogmerk. Het is, als hij handelde vanuit een terroristisch oogmerk, de eerste terroristische aanslag in Nederland sinds die op een tram in Utrecht op 18 maart 2019.
Gaza als aanjagende factor, escalatie in Midden-Oosten kan dreiging verder verhogen
Hoewel de jihadistische dreiging in Europa al sinds eind 2022 groeide, kan de huidige dreiging niet los gezien worden van de terroristische aanslagen van Hamas in Israël op 7 oktober 2023 en de daaropvolgende oorlog die Israël voert in Gaza. Jihadistische groepen als Al Qa'ida en ISIS benutten het conflict in hun propaganda en roepen hun aanhangers op om aanslagen te plegen in het Westen tegen 'christelijke en Joodse' doelen. Deze begrippen moeten ruim worden opgevat en zijn bedoeld om ook aanslagen tegen bijvoorbeeld Israëlische vertegenwoordigingen of doelwitten zonder expliciet christelijke signatuur in westerse landen te legitimeren.
Koranschendingen en blasfemie minder prominent in propaganda
Koranschendingen zijn in de jihadistische propaganda sinds de zomer van 2024 ten opzichte van het voorjaar wat naar de achtergrond verdwenen, maar het verleden leert dat blasfemie snel aanleiding kan geven tot publiciteit, verontwaardiging en geweld. In vorige DTN’s is vastgesteld dat ook blasfemie, en Koranschendingen in het bijzonder, een trigger is voor terroristisch geweld. ISIS en al Qa'ida hebben Koranschendingen, ook die in Nederland, aangegrepen om aanhangers op te roepen tot het plegen van aanslagen.
Aanslagen: aangestuurd, gestimuleerd, geïnspireerd
Onder plegers van jihadistische aanslagen zijn globaal drie types te onderscheiden: ze zijn geïnspireerd door ISIS, gestimuleerd door jihadisten verbonden aan ISIS of aangestuurd door een van de 'provincies' van ISIS. De grenzen tussen deze typen zijn overigens niet altijd scherp. Sinds het einde van de jaren '10 waren kleinschalige, geïnspireerde aanslagen de norm in Europa. Gestimuleerde en aangestuurde aanslagen zijn echter weer in opkomst. Dat is relevant omdat gestimuleerde en vooral aangestuurde aanslagen vaak ambitieuzer en professioneler van opzet zijn dan geïnspireerde aanslagen. Ze beogen meestal meer slachtoffers te maken. Tegelijkertijd worden complexe plots die veel voorbereiding en communicatie vergen vaker in een vroeg stadium gedetecteerd en verstoord.
ISIS-provincies proberen aanslagen in Europa aan te sturen
Meerdere ISIS-provincies zijn bezig met het organiseren van aanslagen in Europa. Islamitische Staat Khorasan Provincie (ISKP), de van oorsprong Afghaanse afdeling van ISIS, nam daarbij het voortouw. ISKP is niet de enige: steeds vaker proberen andere provincies van ISIS aanslagen in Europa te stimuleren of aan te sturen. Met name ISIS-Syrië en ISIS-Somalië zijn daarmee actief, maar ook andere afdelingen hebben deze ambitie. Er is een bepaalde mate van coördinatie tussen de verschillende regionale afdelingen, die soms samenwerken om een aanslag voor te bereiden. Hoewel netwerken in Europa verbonden aan die afdelingen soms autonoom zijn in de voorbereiding van een aanslag, is er vaak toch sprake van enige mate van aansturing door de ISIS-provincie. Tegelijkertijd worden enkele ISIS-provincies het afgelopen jaar steeds sterker, zoals in Somalië en Syrië – hoewel laatstgenoemde provincie de laatste maanden weer onder sterke druk kwam van de internationale anti-ISIS coalitie en nog onduidelijk is wat de effecten van de veranderende machtsverhoudingen in Syrië op ISIS in die regio zullen zijn. Een deel van de ISIS-provincies bevindt zich in regio’s waar westerse landen beperkte mogelijkheden hebben om in samenwerking met de lokale autoriteiten terrorisme te bestrijden, zoals Afghanistan en delen van Afrika, met name de Sahel. In het themahoofdstuk 'Islamitische Staat in Verandering' worden de consequenties van deze ontwikkelingen op de terroristische dreiging tegen Europa op middellange termijn beschreven.
ISIS-handlers rekruteren, stimuleren en faciliteren online
Het tweede type aanslag wordt gepleegd door daders die tot hun daad worden gestimuleerd door ISIS-leden. Online komen jihadisten in het Westen, veelal jongeren, in aanraking met leden van ISIS die hen proberen aan te zetten tot een terroristische aanslag. ISIS-leden proberen jihadisten in Europa over te halen een aanslag te plegen en kunnen hen adviseren over doelwit en modus operandi. Ook stimuleren ze potentiële aanslagplegers een videotestament op te nemen en zorgen ervoor dat die boodschap na de daad wordt gepubliceerd op een ISIS mediakanaal.
Ook Nederlandse jihadisten die deel uitmaken van transnationale online netwerken kunnen in contact komen met ISIS-handlers. Het is de afgelopen jaren eenvoudiger geworden om online contact te leggen met ISIS in het buitenland. Het gemak om contact te leggen vergroot de ISIS-capaciteit om aanslagen te plegen.
Ook geïnspireerde aanslagen komen nog voor in Europa
De geïnspireerde aanslag is niet langer de norm in de zin dat vrijwel iedere aanslag, of voorbereiding daartoe, van dit type is. Maar ze worden nog steeds gepleegd. Niet elke door ISIS geïnspireerde aanslag (of aanslagplot) van het afgelopen jaar is duidelijk te linken aan de Gaza-oorlog, maar vaak wel aan de oproepen van ISIS waarin de situatie in Gaza een prominente rol speelt.
Al Qa'ida versterkt zich in Afghanistan, dreiging aanslagen in het Westen laag
De terroristische dreiging tegen Europa vanuit Al Qa'ida (AQ) is veel geringer dan die van ISIS. Al langere tijd heeft AQ geen aanslagen meer gepleegd in Europa. De afgelopen maanden is het aantal strijders van AQ in Afghanistan afkomstig uit het Midden-Oosten waarschijnlijk enigszins toegenomen. Hetzelfde geldt voor het aantal trainingsfaciliteiten. Ondanks deze groei is de dreiging die uitgaat van AQ in Afghanistan richting het Westen waarschijnlijk nog laag.
Jihadistische beweging in Nederland: fysieke netwerken weinig actief, zorgen over online radicalisering
In de Nederlandse jihadistische beweging zijn meerdere groepen te onderscheiden. De grootste groep bestaat uit lokale jihadistische netwerken die soms al decennialang bestaan. Deze netwerken groeien al langere tijd niet meer en zijn weinig actief. Van deze netwerken gaat al enkele jaren nauwelijks concrete aanslagdreiging uit. Een andere groep wordt gevormd door een 'nieuwe generatie' van veelal jonge(re) jihadisten die niet of nauwelijks verbonden zijn aan de al langer gekende netwerken en online radicaliseren. Deze groep neemt juist in omvang toe. Weer een andere groep bestaat uit personen met een recente migratieachtergrond die gerelateerd zijn aan transnationale jihadistische netwerken. Zij zijn niet verbonden aan de gekende netwerken of de jonge generatie online jihadisten. Het is getalsmatig een zeer kleine groep, maar vanwege hun (indirecte) verbondenheid en ervaring met terroristische organisaties hebben zij een hoger dreigingsprofiel dan veel andere jihadisten in Nederland.
Meer belangstelling voor uitreizen naar een jihadistisch gebied
Binnen de jihadistische beweging in Nederland en Europa wordt vaker dan de afgelopen jaren gesproken over de intentie om uit te reizen naar ISIS-strijdgroepen in het buitenland. Het gaat in Europa nog altijd om zeer beperkte aantallen uitreizigers, zeker in vergelijking met de trek naar Syrië vanaf 2012.
Vanaf 2025 terrorismeveroordeelden met hoger dreigingsprofiel uit detentie
Meerdere Europese veiligheidsdiensten hebben zorgen geuit over de aanstaande vrijlating van veroordeelde jihadisten de komende jaren. Het zicht houden op deze groeiende groep ex-gedetineerden vergt veel capaciteit van inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Tot nu toe is de dreiging die uitgaat van terrorismeveroordeelden die hun straf hebben uitgezeten in Nederland beperkt gebleken. Een deel van deze ex-gedetineerden neemt afstand van jihadistische netwerken, of keert het jihadistische gedachtegoed in zijn geheel de rug toe. Vanaf 2025 komen er echter terrorismeveroordeelden vrij uit detentie die, vergeleken met veel van de eerder vrijgelaten veroordeelden voor terrorisme, een hoger dreigingsprofiel hebben.
Deel Nederlandse jihadistische beweging bestaat alleen online
Naast fysieke netwerken bestaat de jihadistische beweging in Nederland uit personen die elkaar vrijwel uitsluitend via online netwerken kennen. Zij zijn veelal erg jong en soms in korte tijd geradicaliseerd. Deze netwerken zijn niet aan landsgrenzen gebonden en de leden wonen vaak ver van elkaar.
De dreiging van jihadistische online netwerken is drievoudig. Ze spelen een belangrijke rol bij het in stand houden van ISIS gedachtegoed. Op pro-ISIS-kanalen verschijnt veel Engelstalige propaganda die is toegespitst op een jong publiek (veel beeld, weinig tekst). Vaak is de propaganda afkomstig van mediakanalen gelieerd aan ISKP. Daarnaast zijn de netwerken een ideale rekruteringsbodem voor ISIS-leden die personen in Europa proberen over te halen uit te reizen of aan te zetten tot aanslagen. Ten slotte kunnen online jihadisten, geïnspireerd door de propaganda of gestimuleerd via een ISIS-contact, overgaan tot geweld.
Audiofragment over jihadisme en radicale islam
In dit korte audiofragment vertelt de eindredacteur wat dit nou betekent voor onze nationale veiligheid, wat de grootste veranderingen zijn ten opzichte van het DTN van juni'24 en wat is opgevallen in het DTN december'24.
Jihadisme en radicale islam: Wat betekent dit voor ons?
Fragment 2: Jihadistische dreiging Spreker 1 [00:00:00] In het DTN wordt beschreven dat de jihadistische dreiging nog hoog is. Wat is er veranderd in dit dreigingsbeeld? Spreker 2 [00:00:07] Nou, we zien vooral dat de impact van de Gaza oorlog groeit. De effecten ervan worden groter. Terroristische organisaties zoals ISIS en Al-Qaida, die passen die Gaza oorlog perfect in hun narratief in. En het past ook perfect. Zij framen die oorlog niet zozeer als een conflict om grondgebied, een territoriaal conflict, maar vooral als een religieus conflict tussen moslims en joden en ook de westerse steun. Veel landen die blijven Isra‘l steunen deze oorlog. Dat past ook weer helemaal in een frame van dat er een wereldwijde oorlog aan de gang is tussen christenen en tussen moslims. En daarnaast zien we dat die verschrikkelijke beelden uit Gaza de massaslachting die gaande is. Dat geeft een enorm gevoel van de van urgentie en een drang om daar iets aan te doen. En ze roepen dan ook op om moslims in Europa om aanslagen te plegen, om wraak te nemen voor de steun aan Isra‘l. Dus het past helemaal in hun plaatje. Ze roepen dus op tot geweld. Spreker 1 [00:01:07] En hebben die oproepen ook daadwerkelijk effect? Spreker 2 [00:01:10] Ja, dat kunnen we eigenlijk wel stellen, want we zien dat het aantal aanslagen, maar ook het aantal verijdelde aanslagen waarbij er dus arrestaties hebben plaatsgevonden. Dat is in 2024 een stuk hoger dan in 2023 en de jaren ervoor. Dus we zien daadwerkelijk dat die oproepen effect hebben. Nou zijn niet al die aanslagen direct te relateren aan het Gaza conflict, maar vaak weer wel aan de propaganda van ISIS bijvoorbeeld. In die propaganda speelt Grace dan wel een hele grote rol. Spreker 1 [00:01:36] Er zijn experts die schrijven over een nieuwe golf van jihadistische aanslagen. Wat bedoelen ze daar precies mee? Spreker 2 [00:01:43] Nou, wat ze daarmee bedoelen? Dat we misschien aan het begin staan van een periode met heel veel aanslagen. En ze verwijzen daarbij eigenlijk naar de periode 2014 2017, ongeveer toen dat kalifaat in Syri‘, in Irak bestond van ISIS en vanuit dat kalifaat veel aanslagen werden gestimuleerd en gepleegd in Europa. Met is zo'n term golf moet je wel voorzichtig zijn. Dat is een metafoor die eigenlijk aangeeft dat er een enorme toevloed van aanslagen zou komen die ook niet tegen te houden is. Het aantal aanslagen is nog steeds lang niet zo hoog als in die periode. Ook zien we wel een kleine afvlakking de afgelopen maanden, dus we weten ook niet zo goed waar het naartoe gaat, dus wij zijn toch wel voorzichtig met dat soort termen. Spreker 1 [00:02:26] We hebben het nu vooral over de impact op Europa van die Gaza oorlog. Hoe zit dat eigenlijk dan in Nederland? Spreker 2 [00:02:33] Ja, in Nederland heb je al langere tijd al decennialang een jihadistische beweging. En dat bestaat. Die bestaat vooral uit lokale netwerken van jihadisten. Maar we zien ook al jarenlang dat die best wel inactief zijn en dat er weinig leiders zijn, weinig initiatieven genomen worden. En die beweging? Die groeit ook al enige tijd niet meer. Maar aan de andere kant zien we wel dat er behoorlijk wat jongeren radicaliseren via internet, dus online radicaliseren. En die jongeren zijn meestal niet verbonden aan die netwerken. Maar er zit wel een gevaar. En wat die jongeren, Die zoeken contact met elkaar, die praten over de jihad. En we zien dat in dat soort groepen ook initiatieven worden genomen tot aanslagen. Spreker 1 [00:03:15] Wat valt er over Nederland te zeggen met betrekking tot de jihadistische beweging? Spreker 2 [00:03:19] Nou, je moet ook wel voorzichtig zijn, maar we hebben natuurlijk op 19 september dat incident gehad in Rotterdam bij de Erasmusbrug, waar een man begon in te steken op een aantal mensen die daar waren waar wij ook een, de een, een dode en de zwaargewonden te betreuren vielen. En die is een man die wordt vervolgd door het OM op de verdenking van poging tot moord en moord met een terroristisch motief. Spreker 1 [00:03:42] Dus harde conclusies zijn er nog niet te trekken. Spreker 2 [00:03:44] Maar nee, we moeten dat onderzoek nog even afwachten van het OM. Maar we beschrijven het incident wel in het DTN.
Audiofragment over online radicalisering
Online radicalisering
Fragment 4: Online radicalisering Spreker 1 [00:00:00] Jullie beschrijven in de DTN ook online radicalisering. Dat is niet voor het eerst. Spreker 2 [00:00:04] Nee, we schrijven al jaren over online radicalisering, een heel belangrijk thema in een terrorisme en extremisme. Het lijkt alleen maar te groeien. Steeds meer jongeren radicaliseren online. Er zijn waarschijnlijk ook een paar honderd jongeren in Nederland actief in jihadistische en rechts terroristische online milieus. Spreker 1 [00:00:24] Maar wat zijn de nieuwe ontwikkelingen op het gebied van online radicalisering? Spreker 2 [00:00:28] Nieuw is dat het uiteindelijk steeds vaker tot arrestaties leidt. Het Openbaar Ministerie en de Raad voor de Kinderbescherming hebben de noodklok geluid eerder dit jaar. Sommige van die jongeren zijn echt enorm jong, veertien en vijftien jaar. Dat zien we in heel Europa, maar dus ook in Nederland. En dat is echt heel zorgelijk. Spreker 1 [00:00:45] En om wat voor jongeren gaat dit dan precies? Spreker 2 [00:00:48] Ja, er zijn allerlei type jongeren bij, maar wat we toch heel vaak zien is dat deze jongeren problemen hebben op school. Problemen met een thuissituatie, dat ze psychosociale problemen hebben. Het gaat om jongeren die natuurlijk in een vormingsfase zitten, die bezig zijn met de ontwikkeling van hun identiteit en die dan heel kwetsbaar kunnen zijn voor de propaganda van terroristische organisaties. En online kan dat. Spreker 1 [00:01:18] Natuurlijk onwijs snel gaan. Spreker 2 [00:01:21] Ja, dat gaat soms echt heel erg snel. In het verleden dachten we eigenlijk dat van radicalisering uiteindelijk. Dat kan online beginnen, maar is er toch contact nodig met extremistische personen of groepen. En dat is echt veranderd. We zien nu gewoon dat mensen volledig radicaliseren, online, in groepen. Spreker 1 [00:01:38] En hoe werkt dat dan precies? Spreker 2 [00:01:41] We zien veel dat jongeren online actief zijn op mainstream social media en daar contact leggen met mensen die ongeveer hetzelfde denken over zaken als zij en zo langzaam doorgeleid worden naar extremere groepen. En dan ook wel naar besloten groepen waar toeristische content wordt gedeeld en waarbij zij dus eigenlijk praten over allerlei zaken die met haar isme te maken hebben. Spreker 1 [00:02:05] En die groepen opereren ook buiten onze landsgrenzen. Spreker 2 [00:02:08] Ja, we zien dat heel veel van die groepen eigenlijk internationaal samengesteld zijn. Dus dat jongeren in Nederland met sympathie voor rechtsextremistische gedachtegoed of jihadisme, dat die in contact treden met mensen die hetzelfde over denken in Duitsland of Belgi‘ of Frankrijk of waar dan ook. Spreker 1 [00:02:26] We hebben het nu over online radicalisering, zowel bij rechts als jihadisme. Is dat ook hetzelfde proces of zijn er nog verschillen te benoemen? Spreker 2 [00:02:34] Er zijn een aantal dingen zijn hetzelfde, dus bijvoorbeeld de manier waarop ze bij die heftige groepen terechtkomen. Die fuikwerking van mainstream naar extreem. Maar er zijn ook wel wat verschillen aan te duiden. Bij rechts terroristische groepen zie je vaak dat er een enorme fascinatie is voor geweld en schokkende bloederige beelden en dat dat samengaat met terroristische content. Spreker 1 [00:03:01] Dus ze hebben eigenlijk minder belang voor ideologische kennis of verdieping? Spreker 2 [00:03:06] Ja, vaak zijn zij veel minder ideologisch bezig en er is ook niet ŽŽn dominante rechts terroristische theorie die nu wordt aangehangen. Spreker 1 [00:03:14] En dat is bij online jihadisten dan wel anders? Spreker 2 [00:03:17] Ja, daar zie je toch meer dat zij een soort coherente jihadistische gedachtegoed aanhangen. Hoewel de kennis van het gedachtegoed, de kennis van de leer vaak ook wel heel erg verschilt. Wat bij jihadisten ook speelt, is dat ze eigenlijk online heel makkelijk in contact komen met strijders van ISIS in provincies en door hen kunnen worden gestimuleerd om een aanslag te plegen. Spreker 1 [00:03:40] En kan dat veel effect hebben? Spreker 2 [00:03:41] Dat denk ik wel. Het moet toch voor een jonge sympathisant op een zolderkamer heel bijzonder te zijn om direct online in contact te treden met een geharde strijder in een ISIS provincie die jou eigenlijk toestemming geeft om een aanslag te plegen uit naam van ISIS en je daarbij ook nog eens een keer coacht. Vergelijk het met een jeugdige voetballer zonder al te veel talent die opeens door de bondscoach van het Nederlands elftal wordt gecoacht.