Themahoofdstuk: Islamitische Staat in Verandering
Even leek de opmars van Islamitische Staat onstuitbaar en wapperde het banier van de terroristische organisatie over grote delen van Syrië en Irak. Maar na jarenlange strijd werd ISIS teruggedrongen tot Baghuz, een klein stadje aan de Eufraat. Toen ook dit laatste bastion in maart 2019 viel, waren experts het over één ding eens: het ‘kalifaat’ was gevallen, maar ISIS zou overleven. De vraag alleen was hoe.
Ruim vijf jaar later groeit de dreiging van ISIS in West-Europa. Dat heeft deels te maken met externe gebeurtenissen, zoals de oorlog in Gaza, maar ook met de interne ontwikkelingen van de organisatie zelf. Die komen in dit hoofdstuk aan bod. Er is aandacht voor de regionalisering van ISIS, de spreiding van externe aanslagcapaciteiten, de coördinatie tussen de provincies, de opkomst van ISIS in Somalië en de heropleving van de terroristische organisatie in Syrië. Ten slotte wordt beschouwd welke gevolgen deze veranderingen voor de jihadistische dreiging tegen Europa kunnen hebben.
Regionalisering en coördinatie
Al in de periode van het zogenoemde 'kalifaat' (2014-2019) investeerde ISIS in een mondiaal netwerk van 'provincies' in Algerije, Egypte, Libië, Saoedi-Arabië en Jemen. Later werd het netwerk uitgebreid met jihadistische groepen in onder andere Nigeria, Afghanistan en Pakistan, de Caucasus, Somalië, Turkije, Centraal-Afrika en India, die trouw zworen aan de 'kalief' en vervolgens door ISIS als provincie werden erkend.
Ook richtte ISIS regiokantoren op die verantwoordelijk werden voor activiteiten in ISIS in verschillende delen van het Midden-Oosten, Afrika, Europa en Azië. Het Algemene Directoraat voor de Provincies (ADP), waarschijnlijk opgericht in 2018, coördineerde op centraal niveau de activiteiten van die regiokantoren op het gebied van militaire zaken, economie en financiën, en externe operaties. In administratieve zin is er dus niet langer sprake van een 'kern-ISIS' in Irak/Syrië als 'moederstaat' met satellieten in andere delen van de wereld, maar staan alle provincies op gelijke voet.
Regio’s specialiseren en werken samen
De provincies van Islamitische Staat verschillen van elkaar. Sommige bestaan uit enkele honderden strijders die nauwelijks gebied controleren en in voortdurend gevecht staan met andere strijdgroepen. Andere voeren het gezag over grote grondgebieden. In algemene zin houden de provincies zich bezig met het controleren van gebied, het bevechten van tegenstanders, het genereren van inkomsten, het vervaardigen van propaganda, het rekruteren van nieuwe leden en het plegen van (externe) aanslagen. Zij doen dit niet in gelijke mate en leggen zich toe op activiteiten waarin zij zich kunnen specialiseren of waartoe door de plaatselijke omstandigheden gelegenheid wordt geboden.
Externe operaties: ISKP opende de dans, andere provincies volgden
Als er één provincie van ISIS de afgelopen twee jaar in het oog sprong vanwege externe operaties, dan is het ISKP. In tien jaar tijd is ISKP van een lokale Afghaanse organisatie getransformeerd in een regionale organisatie gericht op Centraal-Azië maar ook op het Westen, met een uitgebreide mediaorganisatie die niet alleen publiceert in meerdere Centraal-Aziatische talen maar ook in het Engels en Arabisch. ISKP is niet alleen in staat om te inspireren tot het plegen van aanslagen, maar ook om deze te organiseren en te faciliteren. ISKP was de eerste provincie buiten Syrië en Irak die meerdere externe operaties organiseerde, maar het afgelopen jaar volgden anderen. Aanslagplots in Duitsland, Frankrijk en Zweden zijn te herleiden tot ISIS-takken in Somalië, Syrië en Irak.
De groeiende prominentie van Somalië
ISIS-Somalië springt in het oog vanwege externe aanslagplots, maar ook om andere redenen. Weinig experts achtten het bij de ineenstorting van het ISIS-'kalifaat' waarschijnlijk dat het zwaartepunt van de terroristische organisatie ooit buiten Syrië/Irak zou komen te liggen. ISIS zou in de kern te zeer een Irakese organisatie zijn en de symbolische betekenis van deze historische gebieden in de islam in de apocalyptische ideologie van ISIS te groot. Toch lijkt het hart van de organisatie in toenemende mate verplaatst te worden naar Afrika. Leidende ISIS-figuren die betrokken zijn bij de aansturing van aanslagen bevinden zich in Somalië. Er bestaan onder jihadisten in meerdere Europese landen, waaronder Nederland, uitreiswensen, ook naar Somalië. Mogelijk is het aantal uitreizigers bij ISIS-Somalië, vooral uit andere landen in Afrika, groter dan het aantal Somalische leden. Dat verhoogt de kans op toekomstige externe aanslagplanning vanuit Somalië.
Provincie Syrië probeert zich terug te vechten uit ‘de woestijn’
Het relatieve gewicht van ISIS in Irak en Syrië binnen de mondiale ISIS-organisatie is afgenomen. Toch zijn er, naast de betrokkenheid bij externe operaties, meer ontwikkelingen in het voormalige kerngebied die verontrustend zijn. ISIS-Syrië, dat medio 2024 in totaal over circa 2500 strijders beschikte, heeft het aantal aanvallen op veiligheidstroepen in 2024 sterk opgevoerd, zowel in het door het regime gecontroleerde gebied in Centraal-Syrië als in Koerdisch gebied in het noordoosten. Gezien de aanwezigheid van veel veteranen, ook uit Europese landen, en de ervaring met aanslagplanning in het Westen in het recente verleden, is het zorgelijk als ISIS-Syrië weer aan kracht wint. De internationale anti-ISIS-coalitie reageert op de wederopleving, waarbij geregeld leiders en strijders van ISIS en AQ-gerelateerde groepen worden gedood in zowel Syrië als Irak. Het is dus nog de vraag hoe duurzaam de wederopstanding van ISIS in Syrië is. Die zal ook weer worden beïnvloed door de machtsverhoudingen in Syrië na de val van het regime-Assad en het Amerikaanse voornemen tot terugtrekking van troepen uit Irak en Syrië.
Consequenties voor de dreiging onzeker
Het is de vraag hoe de ontwikkelingen in de ISIS-organisatie zich voortzetten en hoe deze de jihadistische dreiging tegen West-Europa in de nabije toekomst gaan beïnvloeden. Door het grote aantal onzekere variabelen is het niet mogelijk goed onderbouwde voorspellingen te doen. Wel zijn er diverse factoren te onderscheiden die van belang zijn voor de dreiging op middellange termijn. De belangrijkste daarvan worden hieronder weergegeven.
Spreiding van capaciteiten kan terroristische dreiging verhogen
ISIS lijkt weerbaarder geworden tegen interventies. Niet langer kan de organisatie, zoals het geval was in de dagen van het 'kalifaat', door gecoördineerde inspanningen van een internationale coalitie worden bestreden in een geografisch omgrensd gebied. De aanslagcapaciteit is geografisch gespreid en komt uit meerdere richtingen. Uitschakeling van het ene regiokantoor laat het andere ongemoeid. Spreiding maakt het daarnaast complexer om aanslagplanning vroegtijdig te detecteren. Deze kan immers uit meerdere richtingen komen. Dit doet een groot beroep op de capaciteiten en flexibiliteit van internationale inlichtingdiensten en de samenwerking tussen hen.
Geopolitieke ontwikkelingen belemmeren een effectieve aanpak van terrorisme
In de afgelopen jaren hebben verschillende geopolitieke ontwikkelingen grote effecten gehad op de terrorismebestrijding en de internationale samenwerking daarbij. In de Sahel hebben verschillende regimes de samenwerking met westerse landen, met name de VS en Frankrijk, in het bestrijden van terrorisme in de afgelopen jaren beëindigd. Zij werken nu samen met Rusland, of aan Rusland gelieerde private groepen. Het jihadistische geweld in de regio is sindsdien alleen maar toegenomen.
Een ander aspect is de onduidelijkheid over de Amerikaanse koers tijdens het presidentschap van Trump in 2025 en de daaropvolgende jaren. De Amerikaanse inzet is cruciaal voor de bestrijding van ISIS in meerdere regio's in de wereld. Dat geldt met name in Syrië en Irak, waar de VS een onmisbare partner is in de internationale coalitie die ISIS bestrijdt. Het is daarnaast nog onduidelijk welke gevolgen de val van het regime van Assad begin december 2024 zullen hebben voor de veiligheidssituatie in Syrië.
Terugkeer van de aangestuurde en gestimuleerde aanslagen
Enkele jaren lang was de geïnspireerde aanslag door een alleenhandelende dader met eenvoudige middelen en een beperkt aantal slachtoffers de norm in Europa. Hierin is een kentering gekomen nu de verschillende provincies externe aanslagplannen ontwikkelen. Daarnaast liggen er kansen voor gestimuleerde plots. Jihadistische mediaorganisaties zijn met enkele muisklikken bereikbaar voor jihadisten of sympathisanten die een aanslag willen plegen. Steeds eenvoudiger komen jongeren met jihadistische sympathieën uit westerse landen in contact met geharde ISIS-leden. Zij kunnen de jongeren groomen en aanzetten tot geweld.
Oog op de bal of het grotere plaatje
Nadat de externe dreiging van ISKP-gerelateerde netwerken in 2022 begon te veranderen, duurde het even voordat er een beleidsmatige respons van de internationale gemeenschap op de veranderende dreiging op gang kwam. Inmiddels heeft die gemeenschap, na de verstoring van diverse plots in het Westen en enkele grote aanslagen elders, de ogen op de bal: internationale contraterrorisme-bijeenkomsten staan nu voor een belangrijk deel in het teken van het bestrijden van ISKP. Een te grote concentratie op ISKP kan echter leiden tot verwaarlozing van andere ISIS-dreigingshaarden, met het mogelijke gevolg dat deze zich lang ongestoord kunnen ontwikkelen.
Meer uitreizen kan leiden tot hogere aanslagdreiging
Meerdere nationale veiligheidspartners melden een verhoogde intentie tot uitreizen naar een jihadistisch strijdgebied bij Nederlandse jihadisten. Er zijn in dit verband al arrestaties verricht. Uitgereisde jihadisten faciliteren soms aanslagen in hun herkomstlanden of kunnen na terugkeer voor dreiging zorgen.
Rekrutering in de diaspora
Het is zorgelijk hoe snel jongeren in aanraking kunnen komen met jihadistische content op sociale media en hoe eenvoudig contact met ISIS-leden tot stand komt. Maar de overgrote meerderheid van de moslims in Europa is niet vatbaar voor het jihadisme en hun religieuze leiders spreken zich er tegen uit. Deze weerbaarheid kan echter onder druk komen te staan door meerdere factoren, zoals conflicten in het Midden-Oosten, blasfemische acties, reële en beleefde discriminatie, en de groei van politiek radicaal-rechts met een anti-islam agenda.
Tot slot
De veranderingen in de organisatie van Islamitische Staat zijn niet in alle gevallen even zichtbaar, maar daarmee niet minder relevant. De spreiding van externe aanslagcapaciteit, de onderlinge samenwerking tussen provincies, de terugkeer van gestimuleerde en aangestuurde aanslagplots, het sterker worden van provincies als ISKP, ISIS-Somalië en ISIS-Syrië; het zijn ontwikkelingen die de jihadistische dreiging tegen West-Europa nu al beïnvloeden en dat in de nabije toekomst ongetwijfeld verder zullen doen. Het is van groot belang dat ze nauwlettend worden gevolgd door analisten en door beleidsmakers worden opgevolgd.
Audiografment over het themahoofdstuk Islamitische Staat in Verandering
In dit korte audiofragment vertelt de eindredacteur wat dit nou betekent voor onze nationale veiligheid, wat de grootste veranderingen zijn ten opzichte van het DTN van juni'24 en wat is opgevallen in het DTN december'24.
Themahoofdstuk: Islamitische Staat in verandering
Fragment 3: Themahoofdstuk Spreker 1 [00:00:00] Het DTN bevat vaak een themahoofdstuk. Dat is een onderwerp waar dieper op wordt ingegaan. Dit keer is dat veranderingen bij ISIS. Waarom is die keuze gemaakt? Spreker 2 [00:00:09] Nou, die hebben we vooral gemaakt omdat er allerlei ontwikkelingen zijn in de organisatie van ISIS die vooral op de achtergrond spelen. Die zijn niet zo zichtbaar en zelfs terrorisme experts hebben daar nog weinig zicht op. Maar ze zijn wel heel erg belangrijk voor de dreiging nu en op de middellange termijn. Dus dat is ook de reden om nu een wat langer hoofdstuk te schrijven over Islamitische Staat in verandering. Spreker 1 [00:00:32] En wat voor een ontwikkelingen beschrijf jullie dan precies in het themahoofdstuk? Spreker 2 [00:00:36] Nou, we kennen ze natuurlijk vooral van dat zogenaamde kalifaat wat ze in 2014 hebben uitgeroepen en wat bestaan heeft tot 2019. Maar sindsdien is er veel veranderd. Dus ISIS is eigenlijk verslagen in het kerngebied. Het kalifaat is er niet meer, maar ISIS is er wel nog steeds. Spreker 1 [00:00:53] En in welke vorm dan precies? Spreker 2 [00:00:55] Ze hebben zich eigenlijk steeds meer geregionaliseerd. Ze zijn mondiale geworden. Dus al ten tijde van het kalifaat zijn er groepen jihadisten geweest in Afrika, Midden-Oosten en Azi‘ die zich hebben aangesloten bij ISIS. Die hebben de eed van trouw afgelegd en die zijn erkend als provincie. En die ontwikkeling heeft zich voortgezet na 2019. En je hebt nu eigenlijk niet meer een kern ISIS of een moederstad in Syri‘ en Irak, maar je hebt een reeks van provincies die samen de organisatie ISIS vormen. Spreker 1 [00:01:26] En is er dan nog wel een soort hart aan te wijzen van de organisatie? Spreker 2 [00:01:29] Het hart van de organisatie van ISIS lijkt eigenlijk steeds meer richting Somali‘ te verplaatsen en dat is iets wat terrorisme experts een jaar of vijf geleden eigenlijk niet voor mogelijk hadden gehouden. Maar het belangrijkste is eigenlijk dat die verschillende provincies dus min of meer op gelijke voet staan en dat ze zich specialiseren in bepaalde activiteiten, het maken van propaganda of toerisme financiering. En ze werken daar en samen. Dat wordt gecošrdineerd. En dat is toch echt wel anders dan we vijf jaar geleden zagen. Spreker 1 [00:01:56] En waarom zijn deze ontwikkelingen relevant voor de terroristische dreiging in Nederland? Spreker 2 [00:02:02] Nou, omdat ze eigenlijk ook zich meer richten op externe aanslag planning. Dat deed ISIS in het kalifaat natuurlijk ook al. Toen hadden we dus een hele reeks van aanslagen in in Europa en dat is daarna weggezakt. Maar nu zien we dat meerdere provincies bezig zijn met externe aanslag planning, dus het plannen en organiseren van aanslagen in andere landen en dat kan ook in Europa zijn. Spreker 1 [00:02:25] Zijn de gevolgen hiervan al merkbaar in Europa? Spreker 2 [00:02:28] Nou, we schrijven eigenlijk al vanaf eind 2022 over de van oorsprong Afghaanse tak van ISIS: ISKP. ISKP beschikt over netwerken van met name centraal Aziaten die al in Europa zijn. Dat gaat merendeels om mensen die in het kalifaat hebben gestreden. Daarna zijn uitgeweken naar Turkije en later Oekra•ne, maar die zijn op drift geraakt door de Russische inval in Oekra•ne in 2022 en deels in Europa terechtgekomen. En vanuit die netwerken is er aanslag dreiging. Die houden zich bezig met het organiseren van aanslagen, zijn behoorlijk wat arrestaties geweest in 2023, maar ook in 2024 rond de Olympische Spelen. En we kunnen dus die dreiging tot nu toe eigenlijk in Europa wegnemen. Met ŽŽn grote uitzondering en dat is de aanslag in Moskou in maart op de Crocus City Hall. En daar vielen nou zo'n 150 doden. Dus we moeten hier wel ontzettend scherp op zijn. Spreker 1 [00:03:27] Die aanslag in Moskou wordt toegeschreven aan ISKP. Zijn er ook andere groeperingen een bedreiging voor Europa? Spreker 2 [00:03:34] Nou, het punt wat we in het thema hoofdstuk maken is juist dat die externe aanslag capaciteit bij steeds meer provincies van ISIS wordt ontwikkeld. En ook zien we dat jihadisten bij die provincies proberen contact te leggen met jihadisten in Europa die online om hen te stimuleren tot aanslagen. Bijvoorbeeld ISIS in Somali‘ en ISIS in Syri‘ zijn bezig met externe aanslag planning en met het stimuleren van dit soort aanslagen. De aanslagen die we de afgelopen vijf jaar in Europa zagen, die waren vaak ge•nspireerd door gedachtegoed van ISIS en er was geen contact met leden van ISIS in het kalifaat of in een van die provincies. En dat doen we. Ge•nspireerde aanslagen en die zijn vaak heel kleinschalig, eenvoudig, meestal door ŽŽn persoon gepleegd. Vaak gaat het om een aanval met een mes op een persoon op straat. Wat we nu weer meer zien is gestimuleerde aanslagen waarbij dus leden van ISIS in het buitenland proberen mensen te pushen tot het plegen van een aanslag en poging om aanslagen aan te sturen. En die zijn vaak veel ambitieuzer qua opzet. Dus meerdere daders, automatische wapens, veel doden, veel spektakel. Denk aan de Bataclan. Spreker 1 [00:04:50] En ook bijvoorbeeld in Moskou de aanslag. Spreker 2 [00:04:52] Ja, het punt is dat dat soort aanslagen veel meer voorbereidingen vergt en ook veel meer communicatie. En dat is eigenlijk voor inlichtingendiensten iets eenvoudiger. Om die te voorkomen. En dat is in Europa in principe grotendeels gelukt, met uitzondering van die aanslag in Moskou op die Crocus City Hall. Dus als het lukt, dan zijn de gevolgen zijn enorm. Spreker 1 [00:05:11] Wat zijn de verdere gevolgen van de ontwikkelingen bij ISIS? Spreker 2 [00:05:15] Die kunnen op dit moment nog heel moeilijk worden ingeschat. Die spelen meer op de middellange termijn. Die zijn ook afhankelijk van meer verschillende factoren. Maar wat we wel kunnen stellen is dat als ISIS de capaciteit voor aanslagen spreiden over meerdere provincies, dat de inlichtingendiensten. Die moeten hun capaciteiten ook spreiden dan. Dus ze moeten expert worden in meer gebieden, andere talen leren. Het vereist ook heel veel samenwerking tussen verschillende inlichtingendiensten, maar toch lijkt het erop dat ISIS weerbaarder wordt door die capaciteit te spreiden. Wat ook een punt is, zijn de geopolitieke ontwikkelingen. Heel veel inlichtingendiensten zijn natuurlijk op dit moment bezig met heel andere problemen, waardoor de capaciteit wordt weggetrokken bij contraterrorisme. En dan heb je ook nog het probleem dat verschillende groepen van ISIS zich bevinden in regio's waar wij als Westen weinig invloed meer kunnen uitoefenen. Dus denk aan Afghanistan, maar ook bijvoorbeeld de Sahel, waar heel veel landen de samenwerking met Frankrijk hebben opgezegd. In heel veel zaken, maar ook contraterrorisme. En in plaats van Frankrijk zijn er aan Rusland gelieerde groepen gekomen die met de autoriteiten samenwerken, dus vaak nog achter groepen. Ondertussen zien we eigenlijk dat jihadistische groepen daar alleen maar sterker worden. Sinds dat het geval is. Een andere ontwikkeling is dat misschien door de opkomst van de verschillende provincies meer jihadi's uit Europa gaan uitreizen naar die provincies en daar actief worden. En dat heeft ook weer gevolgen voor de dreiging op termijn, zoals bijvoorbeeld het plannen van aanslagen als ze terugkeren of het stimuleren van aanslagen onder landgenoten als ze daar zijn.